ରଙ୍ଗପୁରର ମାଧବ ଜଣେ ଉଦୀୟମାନ ଯୁବକ; ପିଲାବେଳଠୁଁ ନାନା ଶାସ୍ତ୍ର ପଢି ସେ ଅନେକ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜନ କରିଥାଏ । ଏଣୁ ସେ ଗ୍ରାମସାରା ତା’ର ଖାଲି ପ୍ରଶଂସା । ଯିଏ ଯାହା ପ୍ରଶ୍ନ କରୁ ପଛେ, ସେ ତତ୍କ୍ଷଣାତ୍ ତା’ର ଉତ୍ତର ଦିଏ; ସେଥିପାଇଁ ସେ ବଡ ଲୋକପ୍ରିୟ ହୋଇଥାଏ । ଏତେ ପ୍ରଶଂସା ପାଇବା ଯୋଗୁଁ ତା’ ମନ ମଧ୍ୟରେ କ୍ରମେ ଗର୍ବ ଓ ଅହଂକାର ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ।
ଥରେ ସେହି ଗ୍ରାମକୁ ଜଣେ ତେଜସ୍ୱୀ ସାଧୁ ଆସିଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ଗ୍ରାମବାସୀମାନେ ଖୁବ୍ ଆଦର ସମ୍ମାନ ଦେଖାଇ ସ୍ୱାଗତ କଲେ । ବହୁଲୋକ ଆସି ତାଙ୍କର ଉପଦେଶସବୁ ଶୁଣିଲେ । ସନ୍ନ୍ୟାସୀଙ୍କର ଏଭଳି ଗୁଡାଏ ପ୍ରଶଂସା ଶୁଣି ଶୁଣି ମାଧବ ଏଣେ ତା’ ମନଭିତରେ ଖାଲି ଈର୍ଷାରେ ଜଳିଲାଣି । ସେ ଭାବିଲା, “ସନ୍ନ୍ୟାସୀ କ’ଣ ଏମିତି ମହାନ୍ ଉପଦେଶ ଦେଉଛି ଯେ ସେଠାରେ ଏତେ ଲୋକ ଭିଡ କରୁଛନ୍ତି? ମୂର୍ଖ ଜନତା ମୋର ପ୍ରଶଂସା ନକରି ତା’ର କାହିଁକି ପ୍ରଶଂସା କରୁଛନ୍ତି?”
ଦିନେ ମାଧବ ଯାଇ ସେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀଙ୍କ ସହିତ ଦେଖା କରି, ତାଙ୍କୁ ପଚାରିଲା, “ମହାଶୟ, ଆପଣ କେତେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଦ୍ୟାଶିକ୍ଷା କରିଛନ୍ତି?”
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ କହିଲେ “ମୁଁ ଯେତେବେଳେ ପୂର୍ବାଶ୍ରମରେ ଥିଲି ମୋର ପିତାମାତା ମୋର ବିଦ୍ୟାଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ବହୁତ ଯତ୍ନ କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ମୁଁ କିଛି ହେଲେବି ପଢିପାରି ନଥିଲି” ।
ମାଧବ ପଚାରିଲା “ତେବେ ଆପଣ ଏତେ ଉପଦେଶ କିପରି ଦେଉଛନ୍ତି?”
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଶାନ୍ତ ଭାବରେ କହିଲେ, “ବତ୍ସ, ସବୁକିଛି ତ ଆଉ ବହିରୁ ଶିଖି ହୁଏ ନାହିଁ; ଅନେକ କିଛି ମଣିଷ ନିଜ ଅନୁଭୂତିରୁ ବି ଶିଖେ । ମୁଁ ମୋ ନିଜ ଅନୁଭୂତିରୁ ଯେଉଁ ବିଦ୍ୟା ଶିକ୍ଷା କରେ ସେହିସବୁକୁହିଁ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ବାଂଟି ଥାଏ ।”
ମାଧବ ପଚାରିଲା “କେହି କେହି ବିଦ୍ୱାନ ବ୍ୟକ୍ତି, ନିଜର ଅନୁଭବକୁ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଛନ୍ତି । ଆପଣ ଯେଉଁ ସବୁ ବିଷୟ କହୁଛନ୍ତି ସେସବୁ ତ ପୁସ୍ତକ ମଧ୍ୟରେ ବି ଅଛି । ତେଣୁ ସେସବୁ ପଢିଲେ ନା ଆପଣଙ୍କ କଥା ଶୁଣିଲେ ଅଧିକ ଲାଭ ହେବ?”
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ କହିଲେ, “ସେସବୁ ପଢିଲେ ତ ନିଶ୍ଚୟ ଅଧିକ ଲାଭ ହେବ ।”
ମାଧବ ତା’ ନିଜକୁ ପ୍ରଶଂସା କରି କହିଲା “ମୁଁ ତ ସେସବୁ କେବେଠାରୁ ପଢି ଚିନ୍ତା କରିଛି ଓ ଭଲ ଭାବରେ ହୃଦୟଙ୍ଗମ ବି କରିଛି ।”
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ କହିଲେ “ତେବେ ତୁମେ ତ ଖୁବ୍ ଭାଗ୍ୟବାନ୍ ।”
ମାଧବ କହିଲା “ଭାଗ୍ୟବାନ୍ ତ ଆପଣ, ମୁଁ ଆପଣଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ଜ୍ଞାନୀ, କିନ୍ତୁ ଲୋକମାନେ ଆପଣଙ୍କୁ ଯେତେ ଆଦର ସମ୍ମାନ କରୁଛନ୍ତି ମୋତେ ତ ସେଥିରୁ କାହିଁ କାଣିଚାଏ ହେଲେବି ମିଳୁନାହିଁ ।”
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ କହିଲେ “ମୁଁ ତ କାହାରିକୁ ମଧ୍ୟ ଏହା କହିନାହିଁ କି ମୋ ଉପଦେଶ ଶୁଣ ବୋଲି, ବା ମୋତେ ଆଦର ସମ୍ମାନ କର ବୋଲି । ସେସବୁ ତ ମୋର କେବେବି ଲୋଡାହିଁ ନ ଥିଲା । ମନେରଖ ଯେ ଶିକ୍ଷିତ ହେବା ମଣିଷର ଭାଗ୍ୟ ।”
ସନ୍ନ୍ୟାସୀଙ୍କ ଏଭଳି କଥା ଶୁଣି ମାଧବ ଭୀଷଣ ଚିଡିଯାଇ କହିଲା, “ଆପଣ ତ ମୋ ଅପେକ୍ଷା କମ୍ ପଢିଛନ୍ତି; ତେଣୁ ମୋତେ ଉପଦେଶ ଦେବାର ଆପଣଙ୍କର କୌଣସି ଅଧିକାର ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ଆପଣ ଚାହାଁନ୍ତି ତ ଆମେ ଦୁଇଜଣ ନାନା ବିଦ୍ୟା ଉପରେ ଆଲୋଚନା କରିବା, ତର୍କ କରିବା । ମୋର ପୁରା ବିଶ୍ୱାସ ହେଉଛି ଯେ ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ହରାଇ ଦେଇ ପାରିବି । ତେବେ ଯାଇ ଜନତା ମୋର ଆଦର ସମ୍ମାନ କରିବେ ।”
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ହସି ହସି କହିଲେ, “ମୁଁ ସେମିତି କିଛି ପଢାପଢି କରିନାହିଁ । ତୁମ ସମ୍ପର୍କରେ ମୁଁ ଯାହା ବୁଝିଛି, ତାହା ହେଉଛି ଏହି ଯେ ତୁମେ ଅନେକ ଶାସ୍ତ୍ର ପଢିଛ; କିନ୍ତୁ ସେଗୁଡିକୁ ତମେ ଏଯାଏଁ ହଜମ କରି ପାରି ନାହଁ । ଯେତେବଡ ବୁଦ୍ଧିମାନ ବ୍ୟକ୍ତି ହେଉନା କାହିଁକି, ତା’ର ଜଣେ ଗୁରୁ ଅବଶ୍ୟ ଦରକାର । ତେଣୁ ତୁମେ ମଧ୍ୟ କୌଣସି ଗୁରୁଙ୍କ ନିକଟରେ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରାପ୍ତ କର । ସେହିଁ ତୁମକୁ ମାର୍ଗଦର୍ଶନ କରାଇବେ । ତୁମ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବିକୃତ ଭାବନା ସବୁ ଦୂରେଇ ଯିବ, ଆଉ ତୁମେ ଶାନ୍ତ ହୋଇ ରହିବ ।”
